De valkuil van het veilige brein
Ons brein heeft één primaire taak: ons veilig houden. Het kiest liever voor voorspelbare spanning dan voor onzekere vrijheid. Daardoor blijven veel mensen onbewust hangen in vermijdingsgedrag — niet omdat ze niet willen veranderen, maar omdat hun systeem simpelweg probeert te beschermen.
Binnen ACT noemen we dit moment creatieve hopeloosheid: het besef dat al die pogingen om grip te houden niet werken, en dat échte verandering pas begint wanneer we stoppen met vechten tegen wat we voelen. Het is een kantelpunt — van controle naar bereidheid, van overleven naar leven.
Hierna volgen 6 tips die je als therapeut kan gebruiken om iemand te helpen om uit die zogenaamde veilige zone te komen.
1. De paradox expliciet maken (creatieve hopeloosheid verdiepen)
Laat ze zelf de logica van hun brein zien:
“Wat doet dit vermijdingsgedrag goed voor jou?”
“Wat probeert het te beschermen?”
“En wat kost het je ondertussen?”
Dan kun je de paradox spiegelen: het gedrag dat bedoeld is om pijn te vermijden, creëert juist de pijn waar je bang voor bent.
Je kunt dit versterken door letterlijk een kosten-batenlijstje te laten maken of met metaforen als:
- De tunnelmetafoor: je kunt niet halverwege terug, je moet erdoorheen om weer licht te zien.
- De Chinese vingertrap: hoe harder je trekt, hoe vaster je komt te zitten.
2. Fysiologisch ontregelen
Soms is de vermijding niet mentaal maar lichamelijk vastgezet. Dan helpt het om via het lichaam te werken:
- Ademhaling vertragen (ontspanning als tegengif tegen controle).
- Kleine exposure in het lijf: “Blijf drie ademhalingen bij dat benauwde gevoel.”
- Of zelfs micro-stress toevoegen: laat iemand het gevoel kort bewust opzoeken, “Durf het 10 seconden volledig te voelen.”
Het lijf leert: ik kan dit aan.
3. De ‘koude douche’ van bewustwording
Soms kun je het patroon scherper spiegelen:
“Wat zou er gebeuren als je dit nog tien jaar op dezelfde manier blijft doen?”
Of visualiseer letterlijk:
“Sluit je ogen en stel voor dat dit je leven blijft, wat merk je, wat mis je, wat raakt je?”
Deze toekomstprojectie doorbreekt de korte termijn logica van het brein (veiligheid) en activeert de langere termijn (waarden, betekenis).
4. Symbolische handeling of commitment-ritueel
Laat iemand iets lichamelijk doen dat het oude patroon verbreekt:
- Een brief schrijven aan hun ‘oude zelf’ en verbranden.
- Een steen neerleggen als symbool voor de ballast die ze niet meer hoeven dragen.
- Een ‘mini-commitment’ kiezen: één klein, zichtbaar gedrag dat symbool staat voor bewegen richting waarde, ook al voelt het oncomfortabel.
5. Tonen van mededogen + uitdaging tegelijk (de dubbele beweging)
Je kunt zeggen:
“Ik snap heel goed dat dit spannend is — elk brein wil veiligheid. En juist omdat ik zie wat voor jou belangrijk is, ga ik je niet helpen om comfortabel te blijven. Ik ga je helpen om vrij te worden.”
Die combinatie van compassie en confrontatie werkt vaak het sterkst.
6. Metaforen om het brein te “ontmaskeren”
- De gevangene die de sleutel heeft maar bang is om de deur open te doen.
- De storm en de vuurtoren: je hoeft niet de storm te stoppen, maar je kunt leren staan.
- De oude computer: het programma “veiligheid = vermijden” draait nog, maar het is verouderd, tijd voor een update.
Creatieve hopeloosheid als terugkerend anker
Creatieve hopeloosheid is geen éénmalige oefening aan het begin van een traject, maar een terugkerend anker. Het brein blijft namelijk zoeken naar veiligheid, en dus sluipt vermijding steeds opnieuw in onze keuzes, gedachten en relaties.
Juist daarom is het waardevol om dit thema herhaaldelijk te verkennen: telkens weer stilstaan bij de vraag “werkt wat ik doe eigenlijk nog?” en “wat vraagt deze situatie van mij als ik leef naar mijn waarden, niet naar mijn angst?”
Zo wordt creatieve hopeloosheid geen moment van wanhoop, maar een vorm van helderheid — een hernieuwde uitnodiging om het oude los te laten en opnieuw te kiezen voor wat ertoe doet.
